Beogradsko Ušće – od međunarodnog značaja

Foto: Milan Obradović

Gvaš i akvarel (2): Szabolcs Kokay

Veslam vodama beogradskim već dve decenije i od tih prvih dana sam sanjao da dobiju neko priznanje, kao potvrdu ekološkog značaja, pa i zaštitu. Vrste koje su bile ugrožene i kojima sam posvećivao posebnu pažnju uključivale su orla belorepana, malog vranca, kao i gaka (desno) i malu belu čaplju, koje su se tih godina gnezdile na Ušću.

Istorijat zaštite prirode u svetu pokazuje jedan obrazac: ljudi su štitili ono što im godi oku. Tako je Jelouston postao prvi nacionalni park u svetu, što se pokazalo zasluženim ali, da je ijedna nizijska močvarna šuma na jugu SAD bila zaštićena, danas belokrila žuna ne bi spadala u izumrle vrste. No, močvare nisu smatrane lepim.

Otuda se danas područja štite zbog bogatstva biodiverziteta, bez obzira da li ih mi smatramo lepim, ili tek leglom komaraca. A sa banatske obale Beograda su se početkom XX povukle mađarske jedinice i ostavile granicu bez odbrane. Zašto? Jer je vojska „grdno propatila od komaraca“.

IBA područja u svetu (2008):

Jedna od metoda identifikacije područja od posebnog značaja, koja zaslužuju zaštitu, jesu i kriterijumi za određivanje područja od međunarodnog značaja za ptice ili Important Bird Area, skraćeno IBA. Kako ne bismo tvrdili da su pticama važna samo područja koja se nama sviđaju, za glavni kriterijum se uzima prisustvo ugroženih vrsta, odnosno velika brojnost drugih vrsta.

IBA područja se nominuju na osnovu prisustva ugroženih vrsta (pojednostavljeno, ako je reč o globalno ugroženim, i jedna ptica je dovoljna za kandidaturu, a ako je reč o regionalno ugroženim, potrebno je nekoliko ptica). Granice područja se postavljaju tako da zaokruže staništa kojima se te ključne vrste služe (drugim rečima, ako područje nominujete na osnovu barskih ptica, ne možete tek tako da razvučete granice sa močvare na susedna brda).

Od proleća 2009. i poslednje revizije IBA projekta u Srbiji, beogradske vode su, pod nazivom „Ušće Save u Dunav“, u Kejmbridžu potvrđene kao međunarodno značajno područje za ptice. Kvalifikacione vrste su bile orao belorepan, mali vranac i gak, te prisustvo više od 20.000 močvarica na zimovanju (od toga, i do 7000 malih vranaca, ili 10% njihove ukupne evropske populacije).

IBA „Ušće Save u Dunav“ zahvata skoro 50 km tokova reka, plus plavne zone između reka i nasipa. Jedina područja unutar IBA, a preko nasipa, jesu makiške šume, ribnjak Mika Alas, bara Reva i Gradska šuma kod Pančeva (između starog i novog puta).

Dr Jene Nađ je proučavao ptičji svet Pančevačkog rita u periodu 1909-1917. i svoje „Ornitološke zapise iz Pančevačkog velikog rita“ objavio u stručnom žurnalu Aquila 1921. Već tada je u uvodu pisao: „između Belegiša i Pančeva, odnosno Zemuna, Dunav ima izrazito proširenje prema zapadu i tu se nalazi ono plavno, ritsko područje donjeg podunavlja, čiji ptičji svet nameravam donekle detaljno opisati, a koji je inače u neprekidnom nestajanju i koji bi nakon mogućih skorašnjih radova na kanalskoj mreži može potpuno nestati.”

Prokopavanje mreže kanala je u prvoj polovini XX veka isušilo rit i pretvorilo ga u oranice. Mi tu plodnu zemlju, isušenu radi proizvodnje hrane, danas betoniramo, gradeći “treći Beograd” (da li je samo meni to nelogično?). Jedino što je od čuvenog rita preostalo je pokoja bara (ribnjak Mika Alas) i, tu i tamo, malo šira plavna zona duž reke. Nama ostaje da štitimo to što je preostalo.

Nađ dalje kaže: “Niži delovi, ... nalaze se na zapadnom delu rita. Tu se gnezde i zadržavaju najtipičniji predstavnici rita, patka, guska, vranac, čaplje; a tokom seobe a i za vreme blagih zima se selice tu okupljaju u više hiljada primeraka pružajući tako prizor za uživanje.

“Viši delovi, koje su pod mlečikom i šašem, pokrivaju velika prostranstva na sredini rita. Tu se takođe rado zadržavaju patke, liske, barske kokice, a na mestima gde su goveda dobro utabala teren, velike grupe barskih šljuka, muljača i sprudnika. Na suvljim mestima, gde se još mogu naći vlažniji ritovi, u velikom broju živi prdavac.”

Prdavac je globalno ugrožena vrsta koju ja nisam nalazio. Poslednje glasanje ove vrste na Ratnom ostrvu zabeleženo je juna 1989. Nakon toga se invazivni severnoamerički uljez, bagremac, proširio i obrastao vlažne livade na ostrvu, uništavajuću tako stanište prdavca. Na drugim mestima, vlažne livade su se našle sa druge strane nasipa, odsečene od periodičnog plavljenja i ubrzo preorane. Danas prdavac više ne predstavlja kvalifikacionu vrstu za ovo IBA područje.

Pančevački rit je zahvatao preko 40.000 hektara. IBA „Ušće Save u Dunav“ zahvata skoro 10.000 ha (dobrim delom izvan područja rita). Do sada je zaštićen sasvim mali deo voda beogradskih, Veliko ratno ostrvo i zimovalište malih vranaca na Savi, ni 200 ha, ali tu zaštitu treba proširiti i na očuvanija plavna područja, tamo gde je nasip prošao dalje od reke.

Središnji deo IBA Ušće Save u Dunav, pogled ka jugu (s leve strane ribnjak Mika Alas):